Keçən həftə bir tədbirdə iştirak edərkən kimsə dedi: “Süni İntellekt Təbii Axmaqlıqla rəqabət apara bilməz.” Bu fikir məni çox təsirləndirdi, çünki bu, reallığa olduqca yaxın olan bir ifadədir. Bu yazı bir az fərqli olacaq, amma bu mövzu son vaxtlar məni çox düşündürür. Beləliklə… Başlayaq.

Daha çoxu üçün bizi sosial şəbəkələrdə izləyin
Elə bir dövrdə yaşayırıq ki, texnologiya bizə ağlasığmaz gücə sahib alətlər təqdim edib — kod yazan, inşa yazan, mürəkkəb problemləri həll edən, NSFW virtual partnyorlar yaradan (–“Bunu mənə göstərmə, Facebook! Mənə bu lazım deyil!”–) və yorucu işləri avtomatlaşdıran Süni İntellekt. Əslində, bizim əlimizdə daha sürətli, daha ağıllı və daha dəqiq işləmək üçün vasitələr var. Amma səmimi desək, Süni İntellektin yüksəlişi daha az təsirli olan bir şeylə paralel olaraq artır—Təbii Axmaqlıq (TA). Bu narahatlıq doğuran meyl, elmi-fantastik filmlərin vəd etdiyi utopik gələcəyin tam əksidir, harada ki, insanlar maşınlarla mükəmməl harmoniya içində işləyib daha yaxşı bir dünya qururlar. Əvəzində isə, sanki biz AI-ı bizim üçün düşünmək üçün istifadə edirik, özümüz isə arxaya çəkilib daha az düşünürük.

Daha Çox Əlçatanlıq, Daha Az Müdriklik
Mən daim bu sualı özümə verirəm: “Əgər dünyanın bütün məlumatlarını əlinin içində əldə etsəydin, onunla nə edərdin?” Yaxşı, indi ki, bunu edə bilirik — ağıllı cihazlarımız sayəsində — əslində nə edirik? Biz mətbəxdə qeyri-peşəkar rəqslər edən insanların videolarına baxırıq, şərh bölmələrində mübahisə edirik və hər gün Google-a eyni sualları veririk (hələ də kimsə ən yaxın dostunun telefon nömrəsini yadda saxlayırmı?). Bu, yaşadığımız paradoksdur: tarixdə heç vaxt olmadığı qədər ağıllıyıq, amma eyni zamanda heç vaxt olmadığı qədər axmaq davranırıq.
Araşdırmalar da bunu təsdiqləyir. ABŞ-ın Milli İncəsənət Fondu (National Endowment for the Arts) bildirib ki, ABŞ-da böyüklər əvvəlki onilliklərlə müqayisədə ildə daha az kitab oxuyurlar — halbuki indi əvvəlkindən daha çox kitab əlimizin altında mövcuddur. Microsoft-un apardığı bir araşdırma göstərib ki, insan diqqət müddəti 2000-ci ildən 2015-ci ilə qədər 12 saniyədən 8 saniyəyə düşüb, əsasən də rəqəmsal texnologiyaların həddindən artıq istifadəsi səbəbindən. Sanki sonsuz məlumatın əlçatan olması, ironik olaraq, marağımızı artırmaq əvəzinə, onu kütləşdirib.
Bu fenomen yalnız diqqət müddəti ilə məhdudlaşmır. Nicholas Carr-ın “The Shallows: What the Internet is Doing to Our Brains” adlı kitabında dərc olunmuş bir araşdırma göstərir ki, rəqəmsal cihazlardan “düşünmək” üçün asılılığımız beynimizin strukturunu dəyişir. Biz artıq materiallarla dərin şəkildə məşğul olmuruq; bunun əvəzinə, sadəcə ötəri oxuyur, klikləyir və sürüşdürürük. Əslində, dərin şəkildə diqqətimizi cəmləmə qabiliyyətimizi itiririk. Bu tənqidi düşüncə azalması mənim “Təbii Axmaqlıq Effekti” adlandırdığım problemin bir hissəsidir.

Süni İntellekt Alət Kimi, Əl Çubuğu Kimi Yox
Problem Süni İntellektin özündə deyil. Süni İntellekt sadəcə bir alətdir — işimizi daha asanlaşdırmaq, daha sürətli və daha səmərəli işləməyimiz üçün inanılmaz dərəcədə güclü bir vasitədir. Amma eyni zamanda, ona icazə versək, tənbəlliyimizi də artırmağa qadirdir. Bu, yüksək performanslı bir mühərriki avtomobilə yerləşdirməyə bənzəyir, amma sürməyi öyrənməmək kimi bir şeydir. Əgər Süni İntellekti bizim yerimizə düşünən bir şey kimi görsək, onda öz zehni qabiliyyətlərimizin hesabına ona daha çox güvənməyə məhkum olacağıq.

Məsələn, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) apardığı bir araşdırma rəqəmsal bacarıqlar boşluğunu vurğulayıb. Araşdırma göstərib ki, texnologiyanı əsas prosesləri öyrənmədən istifadə edən əhali qrupları əslində geridə qalmaq riski ilə üz-üzədir. Hesabatda qeyd olunur ki, texnologiyanı öyrənməyi artırmaq əvəzinə onu yan keçmək üçün istifadə edən fərdlər problem həlli və qərar qəbul etmə kimi kritik sahələrdə daha az bacarıqlı olurlar. Əgər bu xətti davam etdirsək, Süni İntellekt sadəcə bir alət olmayacaq — heç vaxt çıxara bilmədiyimiz yardım çarxlarına çevriləcək və bu da öz bacarıqlarımızı inkişaf etdirməyimizə mane olacaq.
Məsələn, generativ Süni İntellekt modellərini götürək. ChatGPT kimi alətlər (bəli, buradakı ironiyanı görürəm) e-poçtlar yazmaq, tənlikləri həll etmək, hətta kontent ideyaları yaratmaq üçün istifadə oluna bilər. Amma əgər biz peşəkarlar olaraq bu alətləri arxamızdakı işləri anlamağa əhəmiyyət vermədən ağır yükü çəkmək üçün istifadə ediriksə, əslində, səriştədən çox rahatlığı seçirik. Biz insan olmağımızı unikal edən əsas bacarıqları — tənqidi düşüncə, problem həlli, yaradıcılıq — təcrübədən çıxarırıq.

Dayanıqlı Layihələrin İdarə olunması – GPM barədə məlumat 
İnsan-Maşın Tərəfdaşlığı
Süni İntellektdən effektiv istifadə etmək üçün ona baxışımızı yenidən formalaşdırmalıyıq. Süni İntellekt bir əvəz deyil, tərəfdaş olmalıdır. Bu, supergüc kimi bir şeydir, amma supergüclərə sahib olmaq insanı avtomatik olaraq qəhrəmana çevirmir — hələ də niyyət, anlayış və mənəvi kompas lazımdır. Süni İntellekt işimizi həqiqətən yüksəltmək və sadəcə düşüncəmizin əvəzi olmamaq üçün bu bərabərlikdəki öz rolumuza diqqətli yanaşmalıyıq.

Məsələn, Süni İntellektin layihə idarəçiliyində necə inqilab yaratdığına baxın. O, cədvəlləri avtomatlaşdıra, riskləri proqnozlaşdıra və hətta potensial resurs tıxanmalarını müəyyən edə bilər. Amma bir Süni İntellekt aləti insan motivasiyasının incəliklərini, maraqlı tərəflər arasındakı siyasəti və komanda ruhunun əhəmiyyətini anlamayacaq. Süni İntellektə tamamilə güvənən bir layihə meneceri texniki hədəflərə çata bilər, amma liderliyin mahiyyətini — empatiyanı, ilham verməyi və uyğunlaşma qabiliyyətini — itirəcək. İnsan aspektini itirəcək.

Bu fikir MIT Technology Review-un yaxın tarixli bir məqaləsi tərəfindən dəstəklənir. Orada izah edilir ki, Süni İntellekt qərar qəbul etməyə kömək edə bilsə də, layihələrin insan elementi ilə bağlı zəruri kontekstual anlayışa malik deyil. Tədqiqatçılar iddia edirlər ki, insanlar hələ də qərarların incəliklərini və əsas məqamlarını idarə etməlidirlər — bu, ölçülməsi çətin, amma liderlik üçün vacib olan bacarıqlardır.

Artan Bölünmə: Süni İntellekti Ağıllı şəkildə İstifadə Edənlər və Etməyənlər
Tarixin bizə öyrətdiyi bir şey varsa, o da texnologiyanın tez-tez bölünmələr yaratdığıdır: ondan necə istifadə edəcəyini bilənlərlə bilməyənlər arasında. Süni İntellekt də fərqli deyil. Biz iki qrupun ortaya çıxdığını görməyə başlayırıq: təfəkkürlərini artırmaq üçün süni intellektdən istifadə edənlər və ondan tamamilə düşünməkdən yayınmaq üçün istifadə edənlər. İkincisi, “Təbii Axmaqlıq”ın kök saldığı yerdir.

Dünya İqtisadi Forumu tərəfindən aparılan araşdırma bu artan bölünməyə işıq salır. Onların işin gələcəyi haqqında hesabatında qeyd olunur ki, Süni İntellekt alətlərindən aktiv şəkildə istifadə edənlər — yəni onları insan düşüncəsini əvəz etmək deyil, artırmaq üçün istifadə edənlər — gələcəyin iş mühitində daha çox uğur qazanmağa meyllidirlər. “Artırıcılar” (enhancers) və “əvəzləyicilər” (replacers) arasındakı bu fərq böyüyür, bu da Süni İntellektin vəd etdiyi məhsuldarlıq artımlarının yalnız zehni kəskin, maraqlı və aktiv olanlara çatdığı bir vəziyyət yaradır.

Süni İntellekt sizin üçün hesabat yaza bilər, amma məqsədlərinizi, kontekstinizi və auditoriyanızı əvvəlcə siz anlamadığınız halda onu dərk edə bilməz. Süni İntellekt bir gücləndiricidir — əgər ona zibil məlumat versəniz, sizə tərtib olunmuş zibil qaytaracaq. Əgər ona səthi suallar versəniz, səthi cavablar alacaqsınız. Bizim üzərimizə düşən, ona daha yaxşı suallar vermək, öz müdrikliyimiz və intuisiyamızla onu yönləndirməkdir. Süni İntellektin bizə qənaət etdiyi vaxtdan istifadə edərək daha dərindən araşdırmalı, daha çox düşünməli və daha irəliləyişlər etməliyik.

Süni İntellekt və Təbii Axmaqlıq: Seçdiyimiz Gələcək
Təbii Axmaqlıqla bağlı ən qorxulu məqam onun bir səhv olmamasıdır — bu, texnologiya ilə necə qarşılıqlı əlaqədə olmağı seçməyimizin bir xüsusiyyətidir. Biz rahatlığa öyrəşmişik və rahatlıq öz növbəsində tənbəllik yaradır. Artıq hər şeyin bir klik və ya sürüşdürmə uzaqlığında olduğu bir dövrdə nə yadda saxlamağa, nə dərindən oxumağa, nə də tənqidi düşünməyə ehtiyac hiss edirik.
Həll yolu? Süni İntellekti qəbul edin — amma nizam-intizamla. Onu işinizin yorucu hissələrini aradan qaldırmaq üçün bir vasitə kimi istifadə edin ki, siz yaradıcı, mürəkkəb və insanlara məxsus hissələrə diqqət yetirə biləsiniz. Süni İntellekt rutin işləri idarə etsin ki, siz yeni problemləri həll edə biləsiniz. Stanford Universitetinin apardığı son araşdırma göstərdi ki, Süni İntellektdən rutin işləri azaltmaq üçün istifadə edən insanlar iş vaxtlarının 20%-ni yüksək təsirli strateji düşüncəyə sərf ediblər. Bu, məhz bizim nail olmağa çalışmalı olduğumuz şeydir — Süni İntellektin beynimizi azad etməsinə icazə verməli, onu əvəz etməsinə yox.

Əgər siz də GPM-b sertifikatını almaq istəyirsizsə, bu linkdən məlumat ala bilərsiniz 

Təbii Axmaqlıq Aradan Qaldırıla Bilər
Sonda bu gücdən necə istifadə etmək istədiyimiz bizdən asılıdır. Süni İntellektin bütün düşüncəni öz üzərinə götürməsinə icazə verərək intellektual tənbəllik vəziyyətinə daha da bürünə bilərik, ya da onu işimizi gücləndirmək, düşüncələrimizi genişləndirmək və problemləri daha effektiv həll etmək üçün bir vasitə kimi istifadə edə bilərik. Gəlin, bu güclü texnologiyanın bizim zəka qabiliyyətimizin əvəzinə keçməsinə imkan verməyək. Gəlin əmin olaq ki, süni intellekt insan zəkasına xidmət edir, əksinə deyil.
Çünki günün sonunda qərarları verən Süni İntellekt deyil — bizik. Əgər biz kəskin düşünməsək, maraqlı qalmasaq və aktiv iştirak etməsək, bütün dünyanın məlumatlarını əlimizin içində saxlamaq heç bir məna kəsb etməyəcək.
Joel Carboni, 2024
Original məqalə üçün: GPM GLOBAL
Dayanıqlı layihə menecmenti haqqında daha çox öyrənmək üçün www.greenpm.az – a daxil olun